Nov / 2017

Gu geu

Beldurgarriak dira; hain dira karratuak, mugatuak, finituak gure alboan. Ez dute ahots propiorik, eta ahots ez-propio hori hain da arrotza eta hotza. Ez dute erabakitzeko ahalmenik, eta hartutako bidea ja hain dago determinatuta aurretik. Gure espazioak lapurtzen dizkigute gure gorputzak irentsiz, haiek ere gorputzak bailiran; gure ideiak kentzen dizkigute, guk geuk programatzen ditugun unetik; gure lanaz –eta, beraz, denboraz– jabetzen dira, gure zereginak eskuratuz. Ez dute euren gaineko kontrolik, zorretan daude, hortaz. Eta, gainera, ez dute inolako konfiantzarik transmititzen, ezta euren artean ere, beren artean ere ez baita elkarrizketarik ematen. Ez dituzte barre algarak partekatzen, ez sentimendurik azaleratzen, ez emoziorik erakusten. Orain arte ez diot inori malko bat bera ere isurtzen ikusi. Eta errepikakorrak dira, oso errepikakorrak. Beti joan-etorri berdinak, beti mugimendu homogeneoak. Uzkurtuak dituzte gorputzak, ez baitute inoiz dantzatu.

Horrelako diskurtsoren bat espero nuen atzo Zigor Etxebesteri Belén Gopeguik emandako erantzunetan, baina ez zen hala izan. Gopeguik distopiaren eta utopiaren arteko desberdintasuna ez dela hain handia azpimarratu zuen; ez dagoela amildegirik, amildegiak salto handia eskatzen baitu batetik bestera. Ez zuen, beraz, robotekiko jarrera negatiborik erakutsi, ez ditu beldurgarri sentitzen. Beldur handiagoa ematen diogu guk geuk, gizakiok. Belénen ustez, kontua ez da robotak bai ala ez, robotak zertarako baizik. Erabilera da garrantzitsua, ezartzen zaien norabidea. Zientziaz jabetu behar garela dio, robotak erabiltzearen zergaitiaz hausnartu behar dugula, adimen artifiziala erabiltzearen helburuez pentsatu behar dugula, egon jada, egon baitaude. Hori bai, Belén hausnarketaz ari denean, ez da entrepeneur edo enpresario baten ikuspegitik egindako “hausnarketaz” ari, besteaz baizik.

Belén Gopeguiren Quédate este día y esta noche conmigo azken nobelak ez du soilik gai hori lantzen. Esaterako, kontenplazioa agertzen den beste gai bat da. Olgak, nobelako protagonista batek, tostadora kontenplatzea gustuko du. Denbora aurrera doan bitartean, maite du tostadak nola belzten diren ikustea. Maite du, besterik gabe, itxarotea. Badaki, soilik, itxaroten. Belének ez du Olga beste zereginen bat egiten jarri tostadorak lan egiten duen bitartean. Olga ez da joaten ezpainak gorriz margotzera tostadak belzten doazen bitartean. Ez du aprobetxatzen tostadoraren lan tarte hori beste zerbait egin ahal izateko. Geldirik, soilik, tostadorari begiratzen dio, bertan kontzentratuz, erlojuaren orratzak entzuten dituen bitartean. Belenek nahita erabiltzen du adibide hori, kotidianoa, xumea eta modestoa den aldetik. Eta ez da mindfulness gisako kontenplazioaz ari, besteaz baizik.

Belén Gopeguik, beste behin ere, lortu du gatazketan kiribiltzea eta haiek beste
ikuspegi batetik begiratzea. Dio: “Momentu honetan ez gara gu geu robot?”.

Zigor Etxebeste & Belén Gopegui

Nov / 2017

Ispiluak eta basamortua

Autor: Liburu dantza

Bi ikuskizun bereizi izan ditugu Literaktumen, agian ohikoa bezain masiboak ez direnak, literaturaren ertzetara joaten direnak eta beste diziplinekin talka egiteari beldurrik ez ziotenak.

Nigan, ispilu baten bezala, izan zen lehena, Petti eta Irati Jimenezek joan zen larunbatean Lugaritz kultur etxean eskaini zutena. Errezitaldi musikatua ala musika errezitatua, berdin dio, zeren hitzen eta doinuen jolasa betierekoa baita, hitzak kantura erraz egin izan dutelako salto, eta kantua, musika delako, eta musika instrumentuekin hornitzen delako, zapata oinari egokitzen zaion bezalaxe, denak norabide berean lan egiten dutelako, joan-etorriko ispilu joko batean.

Ispiluak, metafora gisa, kristal gardenenak ere lortzen ez duen hori lortzen du: geure buruaren isla ikustea besteengan, geure buruarekin elkarrizketa ahalbidetzea, geure barruan ere besteak ikustea eta haien tokian jartzeko aukera ematea. Ez dago gizakirik bestea gabe; ez dago bizitza bestearekin bakarrik, gizakiak gizaki izateko bestea behar duelako, bestearen isla behar duelako, adibidez, begirada batean, gizaki izaten jarraitu ahal izateko. Ispiluak elkarrizketak dira, besteak ezagutzeko, baina batez ere, besteengan geure burua ezagutzeko. Charles Horton Cooley looking glass self kontzeptu zientifikoaz harago, Petti eta Iratik azaroko gaur hotz horretan ispilu literario eta musikatu zoragarriak oparitu zizkiguten.

Baina, ispilurik ezean, fisikotasun hutsa baino ez dago, haragia, haragi hotza, arimarik gabeko nia. Ispilurik ez badago, bihotzaren leihoetatik basamortua sartzen da, hitzaren zentzu osoan, basati, gordin, mortu, eta hil. Horregatik, Isturitzetik Etiopian barrena ikuskizuna ispiluen kontrapuntu bikaina izan zen. Beñat Goitiak eta Adrian Puck Djak ispilua hautsi zuten, edertasunez hautsi zuten heriotz hotz zorrotz arrotz batean. Gizakia bakarrik geratu zen, berorik gabe, bestearen faltan, entzuna eta ikusia ez zen eremu mortu batean. Edo hobeto esanda, gizakia islarik gabe geratu zen, itaundu ere ezin zuen itzalik gabe, argiz betetako gau zintzilikatu batean. “Amaren bularrak ebaki zituen kutxilloaren ertzak erdibitu egiten du semearen bihotza ere” bota ziguten halako batean eta denok sentitu genuen metalezko aizto errukigabearen hotzikara gure bularreko haragi xamurrak irekitzean izotzezko basamortu bakarti eta krudel horretan. Izatez, Etiopiako basarmortuak ez baitira normalean irudikatzen ditugun bezalakoak; basamortu zuriak eta hotzak dira, ispilu-argiaren berotasunez barrenak goxatu ezean, zainetatik labana bezain hotz sartzen direnak.

Beñatek berak esan zigun kandelak piztea puzte baino hobegoa zela. Baina piztu ezean, puztu, peztu, eta azkenean, azkenean PUM!

Isturitzetik Etiopian barrena [Beñat Goitia & Adrián Puck DJ]

Nov / 2017

Animales domesticados

Autor: Liburu dantza

En las cocinas de toda gran ciudad se esconde un deseo palpitante de abandonar la frenética rutina y escapar al silencio del campo. Dentro de cada uno de nosotros se encuentra una eterna lucha entre la naturaleza (quienes realmente somos) y la cultura (quienes hemos acordado ser para posibilitar una convivencia). Muchos hemos deseado dejar atrás las ciudades y más concretamente el mundo feroz del capitalismo, para buscar una identidad que de cierto sentido a nuestra existencia. Un lugar en el que podamos reconocernos a nosotros mismos tal cual somos, sin distracciones externas.

El libro Walden, de Henry David Thoreau, dio forma a un movimiento emancipatorio que relata precisamente el deseo profundo de dar la espalda a la civilización industrializada y aferrarnos a la naturaleza como salvación de nuestro lado más humano. Algo así como volver a nuestros orígenes para encontrar la esencia que nos hace ser humanos.

Influidos por este movimiento, que toma el nombre de neorruralismo, se encuentran Iván Repila y Sergio del Molino. Dos escritores contemporáneos que hacen uso de la metáfora del campo como utopía para desarrollar sus relatos y que no dudaron en debatir lo que piensan al respecto.

Nada más comenzar la charla, Sergio del Molino dejó claro que lo esencial nunca fue apartarse por completo de la civilización, sino alejarse del mismo para tomar conciencia y percibirlo de otro modo. Lo rural da al ser humano el espacio necesario para conectarse con sus instintos más primarios. No tiene obligaciones apremiantes, ni expectativas, tampoco reglas de convivencia acordadas previamente. Tan solo una hoja en blanco en el que uno tiene la libertad de explorar su identidad sin las limitaciones que implica vivir en una ciudad cosmopolita. Es decir, no consiste en volver a lo rural, sino volver a uno mismo.

Tal como defendió Ivan Repila, un espacio simbólico así nos permite aproximarnos a simplemente “ser”, en vez de al “debería ser”. Esto resulta sumamente interesante, porque supone que sólo nos permitimos ser nosotros mismos cuando nadie nos está mirando.

Además, con esta forma de experimentar el mundo resulta más sencillo poner en perspectiva muchos comportamientos sociales que a menudo nos son inculcados por ser mera tradición en vez de por el sentido común que puedan tener los mismos.

La soledad y la quietud que puede ofrecernos el campo, en oposición con la velocidad frenética de las grandes ciudades, nos permite reconocer nuestro comportamiento sin el bombardeo constante de las ideas de otros. El distanciamiento con una sociedad capitalista nos hace cuestionarnos hasta qué punto es necesario reprimir nuestras necesidades y deseos más profundos por el bien de la convivencia con los otros y si realmente merece la pena el esfuerzo de hacerlo. En cierto modo, no somos más que
animales domesticados.

Así, los libros de estos escritores, aunque tengan tonos muy distintos, comparten cierto regusto político, con toques de desobediencia civil tan necesarios en sociedades en las que cada vez se cuestiona menos aquello que debería ser o no adecuado. Un debate con una perspectiva única que posibilita hacer suposiciones de lo que podría ser el futuro mirando al pasado.

Walden [Henry David Thoreau / 1854]

Nov / 2017

Filosofia kalean

Autor: Liburu dantza

Ez zirudien oso leku aproposa hasiera batean. Jakin bagenekien espazioek gure gorputzak baldintzatzen dituztela. Nola sortzen diren espazio hotzak, epelak edo beroak –edota horien tarteko graduren bat–; nola bultzatzen gaituzten espazio batzuek ausartago izatera, edo nola kakaztu dezaketen espazio batzuek beste batzuek emandako aurrerapausoak. Baina arriskatu, arriskatu ginen, eta nago, positiboki ebalua daitekeela atzokoa.

Taba tabernan eta, gainera, larunbata izaki, ez dut uste elkarrizketa filosofiko
asko ematen direnik. Ez gaituzte horretarako hezi. Ordea, atzoko arratsaldea desberdina izan zen, filosofiak blaitu baitzuen giroa eta espazioa. Pentsatu! Jaialdiak filosofia kalera ateratzeko asmotan, Taban hiru elkarrizketa filosofiko antolatu zituen, sei hizlariren eskutik. Goizean ere Kaxilda liburutegian Ixiar Rozasen eta Santiago Alba Ricoren arteko elkarrizketa egon zen: Sobre la voz y el cuerpo. Eta ez hori bakarrik, ostiralean Filosofiako Fakultatean bertan hainbat jarduera egin baitziren helburu berarekin. Bi egun izan badira ere, lortu genuen filosofia ikasgelatik kanpo ateratzea. Eta zeinen zaila den hori, zeinen urrun gauden filosofiatik.

Badirudi filosofia Platónen Haitzuloaren Mitoarekin hasi eta bukatzen dela.
Filosofian irakasten diguten lehenengo gaia da gehienetan, eta erakusten den
moduagatik zerbait “arraroa” dela iruditzen zaigunez, ja filosofia osoa ideien
munduekin edo “arraroa” den horrekin erlazionatzen dugu, zoritxarrez. Baina filosofia, zorionez, ez du Platónek bakarrik okupatzen, eta interesgarria (eta beharrezkoa) izan daiteke, oso.

Atzo arratsaldeko lehenengo elkarrizketan, esaterako, “Normaltasun” kontzeptuaz jardun zuten Melania Moscoso eta Alba Amilburu irakasleek. Zer da “normala” izatea? Zerk eramaten gaitu “normala” izatera? Zeintzuk dira “ez- normalak”? Desberdindu egin behar dira “normaltasuna” eta “naturaltasuna”? Zein erlazio daukate? Gisa horretako galderei erantzun zieten, batak besteari tiraka, usteak azaleratuz.

Belen Altunak eta Mikel Torresek animalien eskubideen inguruan eztabaidatu
zuten. Mikelek, begano baten ikuspegitik, animaliek eskubideak dituztela edo
sufrimenduetatik aske bizitzeko eskubidea eduki behar dutela defendatu zuen, izaki kontzienteak direla azpimarratuz. Eta ekologisten aurka, animaliei aske egiteko naturanesku hartu behar dugula adierazi zuen. Belenek, aldiz, barazki-jaleen aurka jo zuen eskubideen esparrua animaliena ez dela azpimarratuz, izan ere, bere ustez eskubideak betebeharrekin elkarlotuta daude eta animaliek ezin dituzte betebeharrik eduki.

Azken solasaldia Maddi Nazabalen eta Agustin Arrietaren artekoa izan zen.
Umoreaz eta umorearen mugaz aritu ziren, egun puri-purian dagoen gaia. Kasu honetan, ez ziren oposiziozko bi ikuspegi egon, aitzitik, batak bestea indartu zuen. Nola den umorea barrea eragiten duen entretenimendu komikoa; nola umorearen bitartez gizarteko arauak edo patroiak ezbaian jartzen diren eta talka bat ematen den; nola umorea ere politikoa den; nola umorea botere-harremanen adierazle den. Hori guztia eta beste zenbait kasu edo adibide landu zituzten Maddik eta Agustinek. Benetan interesgarria.

Hurbildu zen jendeak, zorionez, parte hartu zuen; jendeak bazuen zer esan, eta hori beti poztekoa da. Ea horrelako topaketa gehiago egoten diren, ea filosofia kalera, herrira ateratzea lortzen dugun.

El pensador (François Auguste René Rodin / 1879-1889)

Nov / 2017

La aventura de seguir escribiendo

Autor: Liburu dantza

Sobre las siete y media de la tarde de ayer, Rosa Montero abría la puerta de una sala abarrotada de lectores y lectoras que esperaban impacientes las palabras en vivo de una escritora que acaba de ser galardonada con el Premio Nacional de las Letras. Escribe con Rosa Montero es el título del último libro de la escritora, en el que aconseja y enseña a escritores primerizos a desarrollar este arte en el que se basa toda su trayectoria profesional.

La entrevista, hecha por Pilar Rodríguez, comenzó con fuerza, destacando sobre todo la temática de su último libro; el proceso de escritura.

Tiene sentido pensar que cuando uno enseña algo, como Rosa Montero trata de hacer en este último libro, lo hace basándose en aquello que ya ha aprendido. Sin embargo, fue una grata sorpresa descubrir que, en contra de lo que cualquier lector o lectora pudiera imaginar encontrarse, dejase claro desde un principio que el proceso de enseñanza es, a su vez, el mayor proceso de aprendizaje que uno puede experimentar. Sobre todo en lo que se refiere al aprendizaje sobre uno mismo. Afirmó que ella misma se sorprendía en ocasiones por sus propias palabras, y destacó, sorprendentemente, el peso que tiene el subconsciente a la hora de emplear las mismas. Por eso, para ella, aconsejar sobre escritura ha sido como aprender de nuevo sobre ella misma.

Entre pequeñas anécdotas y alguna que otra risa, la escritora confesó que el acto de escribir nace de una necesidad compulsiva de compartir sus pensamientos con otros. Nada que ver con la idea de pensadores racionales y ordenados que asociamos con los escritores a menudo, sino más bien de una pulsión que nace de un germen casi instintivo de comunicarnos.

Resulta llamativo que defendiese que la mejor forma de compartir es permitir que la historia se vaya desarrollando de la mano de los propios personajes que uno va creando. Es decir, dejar que nuestros personajes vayan esbozando su propia personalidad con libertad, no poner límites a nuestra creatividad,conocerlos, reescribirlos y evitar ceñirlos a la idea sopesada y calculada que tenemos de los mismos.

Debemos intentar abandonar la creencia de que escribir es un proceso completamente lógico y ordenado, y aceptar que siempre cabrá en el mismo un poco de caos inicial que luego vaya tomando forma (como la personalidad que van construyendo los propios personajes). Para decirlo de otra forma, en ocasiones nos emocionamos al imaginar situaciones que podrían experimentar nuestros personajes y desconocemos el por qué. Según Rosa Montero, resulta indispensable para cualquier escritor perseguir esa emoción, por mucho que parezca algo irracional en un principio y seguir escribiendo. Después, al leerlo y tomar distancia, iremos destapando las razones que nos han conducido a escribirlo.

Se trata de una idea reveladora, ya que, esto último nos permitiría liberar los fantasmas de nuestro subconsciente sin tenerles miedo, de manera libre y ordenada, por mucho que algo irracional parezca, en un principio, algo que no puede ser entendido ni controlado. Lo curioso es que así, sobre un papel y con un poco de tinta, al tratar de dar vida propia a nuestros personajes, terminamos relatando nuestro propio cuento. Al hablar de los otros decimos más de nosotros mismos que de ellos.

Además, para reforzar este argumento, dio gran importancia a la necesidad de los escritores de no estancarse en un mismo género. Se trata de contar lo mismo (nuestras obsesiones y preocupaciones) pero hacerlo de diferente manera. Solo así podemos ir descubriendo elementos de nosotros que desconocemos.

Tomando como referencia lo último, voy a citar mi frase preferida de la entrevista: “No hay nada más triste que un escritor que copia sus propias obras”. Escribir debe ser la aventura de seguir aprendiendo, el reflejo de nuestro crecimiento.

Escribir es contar a través de las vidas de otros nuestro propio relato.

Pilar Rodríguez & Rosa Montero

May / 2016

Porrotaren poetika

Autor: Liburu dantza

Ez da ariketa erraza joan den ostiralean Ernest Lluch Kultur Etxean “Literatura y fútbol” titulupean garatu zen solasaldia laburtzea, gai eta erpin asko izan baitzituen. Gainera, nire buruari erronka zehatz bat jarri diot: futbolaz bezainbeste literaturaz hitz egitea. Eta bihoa aurretik nire aitortza: futbolzalea naiz (hots, ez hooligan-a). Inor ez da perfektua. Eta, ezinbestean, Realekoa. Etxeko taldea izateaz gain, ni txikia nintzenean ligako talde onena baitzen. Nik Arkonada izan nahi nuen, Zamora, Satrustegi, Lopez Ufarte… Naizena izatearekin konformatu behar izan dut, eta ez da gutxi. Garai bertsuan Zico eta Socratesen Brasilez maitemindu nintzen; gero, Maradonaz, geroago Sacchiren Milanaz, eta, oraintsuago, Messiz. Ordu gogoangarriak igaro nituen txikitan futboleko kromoekin jolasean. Jokalari jakin bat lortzen ez banuen, egunkaritik haren argazkia moztu eta kolaz itsasten nuen kartoi puska batean.

Baina natorren harira. Hiru solaskide izan ziren urte askoan itxuraz elkarren aurkakoak diren futbolaz eta literaturaz hizketan. Santiago Roncagliolok eta Santiago Segurolak bi gai horiez duten ezagutza agerian utzi zuten, eta lan horretan lagun izan zuten Aixa de la Cruz, moderatzaile gisa. Roncaglioloren ustez, Berlingo harresia erortzearekin batera hasi ziren gauzak aldatzen. Ordura arte ideia-egitura sendo bat defendatu behar zen. Gerra Hotzaren garaia zen, ideologiena, baina murrua erori ondotik, badirudi ideologien mundu hori apurtzen joan zela, eta jendearen benetako bizitza bihurtu zela pentsamenduaren ardatza. Eta, jakina, futbola bizitza erreal horren zati garrantzitsua da. Segurolak azpimarratu zuen futbola gizarte klase baxuekin lotzen zela, gauza herrikoiekin. Hori dela eta, idazle askok mespretxu puntu batez begiratzen zituzten futbol kontuak, baina Nick Hornbyren Fever pitch eleberriarekin hasi ziren gauzak aldatzen. Segurolaren ustez, nobela horrek duintasuna eman zion futbolaren eta literaturaren arteko harremanari, eta, hortik aurrera, Britainia Handiko idazleek konplexurik gabe erabili izan dute futbola literatur gaitzat. Hego Amerikan ohikoagoa izan da bien arteko ezkontza. Hor ditugu, besteak beste, Osvaldo Soriano, Fontanarrosa edo Eduardo Galeano. Azken honen El fútbol a sol y sombra biziki gomendagarria da. Segurolak Valdano goraipatu zuen, bai eta haren liburuak gomendatu ere.

Bitxiki, AEBetan kirolaren eta literaturaren arteko lotura hasiera-hasieratik izan da naturala. Kirola amerikar abenturaren eta epikaren osagai bat da, eta idazle askok idatzi dute kirolari buruz edo kirolariak izan dira. Hemingway, Norman Mailer, John Irving, Don DeLillo… Ez dute beldurrik edo lotsarik kirolaz hitz egiteko, beren izaeraren eta kulturaren zati bat baita. Europa intelektualagoa da, eta gehiago kostatu da futbola literaturan sartzea eta onartzea.

Kontrako aldean legoke, adibidez, Borges. Bi solaskideek aipatu zuten adibide gisa. Idazle argentinarrak futbola gorrotatzen zuen, futbolfoboa zen. Elkarrizketa ezberdinetan argi utzi zituen futbolfobia horren aztarnak: «Futbola bere horretan ez zaio inori interesatzen. Jendeak ez du sekula esaten: bai arratsalde ederra igaro dudala, bai partida ederra ikusi dudala, nahiz eta nire taldeak galdu. Ez dute halakorik esaten garrantzia duen gauza bakarra emaitza delako. Ez dute jokoaz disfrutatzen». Esaldiak zer pentsa emango lioke entrenatzaile bati baino gehiagori. El Alephen egileari futbola estetikoki zatarra iruditzen zitzaion, «hamaika jokalari beste hamaikaren kontra baloi baten atzetik korrika ez dira bereziki ederrak». Futbolari buruz esan zituenen artean leunenetakoa da hori. Baditu gordinagoak: «el fútbol es popular porque la estupidez es popular». Behin, Amorin idazle uruguaiarrarekin joan omen zen Argentina eta Uruguairen arteko partida bat zuzenean ikustera. Bada, lehenengo zatia amaitu zenean, Borges eta Amorim estadiotik joan ziren, ez baitzekiten bigarren zati bat zegoenik.

Roncagliolok, ordea, futbola aldarrikatu zuen literatur gai gisa. Idazle perutarraren ustez, porrotak garaipenak baino literaturtasun handiagoa dauka, eta askoz ere poetikoagoa da. Porrotak gure barruko alde zailenekin jartzen gaitu harremanetan. Ederragoak dira porrotak. Gainera, futbolean badago xalotasun betiereko moduko bat. “Oraingoan irabaziko dugu”, esaten dio zaleak bere buruari edo inguruan dagoen zaleari. Gauzak hobetu daitezkeela pentsatzen du zaleak, ez du inoiz esperantza galtzen. Fede xalo moduko bat da berea, astebururo berritzen dena. “Gaur bai!”. Roncagliolok esan zuen Atlético de Madrid taldeko zalea dela, eta urte askoan porrota ezagutu dutenez, orain benetan gozagarria dela garaile izatea.

78ko Munduko Kopa behin eta berriz agertu zen hizketaldian zehar: Videlaren erregimena, ustezko irregulartasunak eta tranpak… Hainbat erregimen totalitariok futbola bere interesetarako erabili duela azpimarratu zuen idazle perutarrak. Are gehiago, faxistei izugarri atsegin zaizkiela Munduko Kopak: futbol zelaia goraino betea, denak talde edo ideal sinple baten alde estu elkartuta, koloreak… Canettik sakonki aztertu zuen gaia Masa eta boterea saiakeran. Pentsa, Argentinako Munduko Kopa hartan Videlak giza eskubideen aldeko aldarria egin zuen behin eta berriz kameren aurrean, baina Munduko Kopa ospatzen zen zelaitik oso gertu erregimenaren aurka zeudenak torturatu egiten zituzten. Munduko Kopa hartako finala Holandak eta Argentinak jokatu zuten, eta Argentina atera zen garaile. Roncagliolok ekitaldi hartan oinarritutako nobela kritiko bat dauka, eta nobela hura berehala itzuli zen Holandan, Munduko Kopa hura biziki gorrotatzen baitute.

Segurolak futbolaren zinismoa salatu zuen, eta azken hamarkadetan diruak eta interes ekonomikoek futbola pozoitu dutela gaineratu zuen. Berlusconiren eredua aipatu zuen, zeinak futbola erabili baitzuen boterea eskuratzeko. Futbolaren arrakastak atxikipena eta kohesio soziala eragiten du. Berlusconik Forza Milan leloa hartu eta Forza Italia bihurtu zuen hauteskundetara aurkezteko, bai eta irabazi ere. Santiago Bernabeuko palkoko negozio ilunak ere aipatu zituen kazetariak. Ustelkeria horrek, apustuek edo dopin kontuek futbolaren gainbehera ekar dezaketela ohartarazi zuen.

Gero eta zailagoa da futbola begi xaloekin ikustea. Futbolaren inguruan dauden interes ilunek zikindu egiten dute kirola bera. Horregatik esaten dute futbola haurtzaroaren kontua dela, benetan xaloa zaren garaikoa. Haurtzaroko heroiak tinta ezabaezinez finkatuta geratzen dira haurraren gogoan. Hilezkorrak dira. Gero, heldua bihurtzen zara, eta hor hasten dira komeriak. Heroiak mertzenario bihurtzen dira, traidore, alfer, kalamidade, ligak bata bestearen oso antzekoak, bereizezinak ia… Baina baloiak berdegunean biraka jarraitzen du, eta gu hari begira, Sisifo bere harriari nola. “Gaur bai…! Oraingoan irabaziko dugu!”, haurtzaroan bezain xalo. Edo gure burua engainatu nahian.

S. Segurola, A. de la Cruz & S. Roncagliolo

May / 2016

Irudimenaren aldeko aldarria

Autor: Liburu dantza

Liburu-dendak izan ziren Rivasen hitzaldiaren ardatza. El último día de Terranova du izenburua bere azken nobelak, eta Terranova hori, hain zuzen ere, liburu-denda bat da. 2014. urtea da, eta liburu-denda desagertzeko arriskuan dago. Hirurogei urte eman ditu irekita, eta urte horietan guztietan babesleku bat izan da irakurzaleentzat, iheslarientzat, disidenteentzat, liburu debekatuentzat, kultura-kontrabandistentzat eta abar. Haatik, liburu-denda ez da arriskuan dagoen denda bakarra. Nobelaren hasieran, protagonista den Fontana jaunak paseo bat ematen du Farora bidean, eta denda asko arriskuan daudela ohartzen da. Socrates kioskoa, Boreal lanpara-denda, Ambrosía gozodenda, Ovidio taberna, La Donna Moderna lentzeria… Gehienetan zoritxarreko afixa bat ikus daiteke kanpoaldean: liquidación por cierre edo liquidación total.

Rivasen ustez, dendak bakarrik ez, gizakia ere dago arriskuan. Giza-espazioak ixtea seinale txarra da, gizakia bera etxegabetzea baita. Ekosistema oso bat dago iraungitze arriskuan dago, kulturaren ekosistema, transmisioarena, memoriarena. Liburu-dendak kulturaren likido amniotiko moduko bat dira, eta, desagertzen badira, umezurtz gera gaitezke, ez-leku batean. Liburu-dendak espazio biziak dira, eta han denok gara berdinak. Ez bakarrik gure artean, baita espazioan eta denboran zehar ere. Shakespeare eta Cervantes liburu-dendan daude, eta haiekin hitz egin dezakezu. Idazleak han daude, haiekin hitz egin dezakezu, haien lurraldera eta garaira bidaiatu…

Irudimenaren aldeko aldarria egin zuen idazle galiziarrak, eta bereizketa egin zuen irudimenaren eta fantasiaren artean. Nobela bat idaztea lehen existitzen ez zen leku bat sortzea da, nahiz eta baduen errealitatearekin lotutako oinarri bat. Nobela leku psikogeografiko bat da, bai eta historiaren inpozisioaren aurka borrokatzeko modu bat ere. Horixe da literaturaren berezitasuna: historiaren intimitatea eta egunerokotasuna erakusteaz gain, benetako historia bat sortzen du. Izan ere, nobela ez da abstrakzio hutsetik sortzen, errealitatearen murmurioa izaten du atzetik. Gainera, nobela bat ezin da tesi edo ideologia baten menpe egon. Nobelak pertsonaietatik kontatu behar du, pertsonengan gertakariek zer eragin duten erakutsi behar digu. Are gehiago, sarritan irudimenezko pertsonaiak, fikziozkoak alegia, errealitatearen zati dira. “Kalean dauden estatuak baino benetakoagoak dira, historia liburuetan agertzen diren hainbat pertsonaia baino benetakoagoak”. Rivasek aitortu zuen nobela bukatu arren, liburuko pertsonaiekin hizketan jarraitzeko gogoa izaten duela oraindik.

El último día de Terranova erreferentzia literarioez beteta dago, baina Rivasek ez ditu sartu erreferentzia horiek metaliteraturagatik edo erudizioagatik, liburuez ari delako baizik, eta liburuak izaki bizidunak direlako. Nobelako liburu horiek itsasontzietan datoz, maletetan, eta istorio asko dauzkate kontatzeko. Gainera liburuek konexioak, zubiak, hariak eratzen dituzten beste liburu edo egileekin; lurralde berri batera garamatzate, eta haiei esker memoriak bizirik dirau. Rivasek adibide batekin laburbildu zuen erreferentzia literarioen kontua. “Basoari buruzko nobela bat idazten baduzu, zuhaitzei buruz hitz egin behar duzu. Zer izen duten, zer forma, zer ezaugarri. Bada liburuekin beste hainbeste. Liburu-denda bati buruz ari banaiz, liburuei buruz ere hitz egin beharko dut”. Hala ere, nobelan ez dira bakarrik liburuak ageri. Gerra ondoko errealitatea ere islatzen du, eta hainbat gai eta kezka ukitzen ditu: frankismoaren errepresioa, irakasleen egoera, polio gaixotasunaren epidemia baten gorabeherak, drogak… Rivasek uste du nobelek badutela paralelismo halako bat arkeologiarekin. Urratsak uzten dituzte, eta irakurleak urrats horien bidez eraiki behar du bere istorio propioa. Irakurlea nobelaren parte hartzaile aktiboa da.

Liburuaren eta literaturaren usaina oso gaztetatik izan zuen Rivasek. Gogoan du literaturarekin izan zuen lehen harremana ahozkoa izan zela. Amak Rosalia de Castroren poemak eta abestiak errezitatzen zizkien. Eta etxean izan zuten lehen liburua arrebak eta berak erosi zioten amari, opari gisa. Idazle galiziarrak gogoan du liburu-dendara joan eta libururik mardulena aukeratu zutela, 5.000 años de historia. Hain zen astuna, ezen bien artean eraman baitzuten etxera erreleboak eginez. Liburu haren ondotik liburu gehiago sartu ziren etxean.

Etxeko giroaz ere jardun zuen. “Nire gurasoek Becketten pertsonaiek bezala hitz egiten zuten”. Aitak igeltsero gisa lan egiten zuen eraikuntzan, eta sarritan goitik behera bustita etortzen zen etxera. Rivasek gogoan du aitaren lanerako arropa sukaldean zintzilikatuta egoten zela, baina apenas lehortzen zela egun batetik bestera. Sukaldeari bilbotarra esan omen zioten, burdinazkoa zelako. Rivasek gaztetatik erabaki zuen idazle izan nahi zuela, eta miresten zituen idazleak kazetari ere bazirenez, kazetaritzatik jotzea erabaki zuen. Hala ere, ez zegoen Kazetaritza Fakultaterik Galizian, eta A Coruñako egunkari batean sartu zen lanean hamabost urterekin. Gero, ofizio hura zainetan zeramala ohartu zenean, Madrilera joan zen kazetari ikasketak egitera. Amak aholku bakarra eman zion: ”bilatu bustiko ez zaren lan bat”. Rivasek, umoretsu, onartu zuen amari kasu egin ziola, baina kazetaritzan asko busti beharra dagoela. Horretan dabil. Eta jarrai dezala luzaroan. Irakurleok zinez estimatuko diogu.

Manuel Rivas @ San Jeronimo [sala de actividades]

Manuel Rivas @ San Jeronimo [ekitaldi aretoa]

May / 2016

Philip Rothen itzal luzea

Autor: Liburu dantza

Atzoko saioan Jordi Fiblak eta Slawka Grawoskak Philip Rothi buruz jardun zuten. Jordi Fibla itzultzaileak ondo ezagutzen du idazle estatubatuarraren obra. Are gehiago, haren hemeretzi liburu itzuli ditu. Itzultzaile oparoa da, eta ingelesetik ez ezik, frantsesetik ere egin ditu itzulpenak. Nabokov, Kipling, D.H. Lawrence, John Kennedy Toole, Gordimer, Coetzee, John Irving edota Saul Bellow itzuli ditu. Japoniar literaturako lanak ere itzuli izan ditu, tartean, Mishima eta Genji Monogatari, XI. mendeko japoniar klasikoa, baina horiek ez ditu zuzenean japoniarretik itzuli, ingelesetik baizik. Hala ere, japoniarra ikasten ari da, eta aurki hizkuntza horretatik zuzenean itzuli ahal izatea espero du. Orain arte emaztearen laguntzarekin itzuli du japoniarretik. Izan ere, Fiblaren emaztea japoniarra da, eta japoniarrez hitz egiten die bere haurrei. Iaz Itzulpengintzaren Sari Nazionala jaso zuen Fiblak, eta umorez hartu zuen saria. Ez daki zergatik eman zioten justu iaz, urteak baitzeramatzan hautagai gisa bere burua aurkezten. “Nire ustez bi hautagairen arteko lehia estua zegoen, eta epaimahaikideak bi horien artean erabakitzeko gai ez zirenez, saria hirugarren bati ematea erabaki zuten. Eta niri egokitu zitzaidan”.

Itzulpengintzari buruzko ohar mamitsu batzuk ere egin zituen Bartzelonan jaiotako itzultzaileak. Sarritan ezin da jatorrizko egileak idatzi bezala itzuli, hitz baliokiderik ez dagoelako. Halakoetan irudimena eta intuizioa dira nagusi. Izenburuekin antzeko zerbait gertatu izan zaio. Zenbaitetan ia ezinezkoa da jatorrizko izenburua bere horretan itzultzea. Rothen The Human Stain-ekin gertatu zitzaion. Edo atzoko solasaldirako hautatu zuten Roth beraren Everyman liburuarekin. Komertzialtasun irizpideak medio, Fiblak Humano izenburupean itzuli zuen. The Dying Animalekin ere beste horrenbeste gertatu zitzaion. Kasu honetan, Isabel Coixet zinemagileak liburu horretan oinarritutako bertsio bat egin zuen zinerako, eta izenburua aldatzea erabaki zuen. Elegy jarri zion, eta Fiblak izenburu hori bera erabili zuen gaztelerazko itzulpenerako: Elegía. Bestalde, Fiblak aitortu zuen diru gehiago irabazten dela best-sellerren itzulpenarekin goi mailako idazleenekin baino. Esate baterako, Fiblak Danielle Steel egile erromantiko ezaguna itzuli du, eta eskubide kontuak direla eta, diru-sari oparoagoa jaso izan du halakoetan.

Nolanahi ere, Philip Roth da Fiblaren egile gogokoena, eta hura da ondoen ezagutzen duena. Hura baino gehiago, haren obra, Roth bera ez baitu inoiz ezagutu. Ia ezinezkoa omen da, idazlearen isolamendurako joera dela eta. Fiblak biziki atsegin du Rothek biografia eta fikzioa nahasteko duen trebezia. “Amaierako emaitza ez da biografikoa, sormen hutsa baizik”. Arestian esan bezala, Rothen hemeretzi liburu itzuli ditu. Bada marka! Gehiago ere itzuliko lituzke, baina Rothek idazteari uztea erabaki zuen 2012an. Nemesis izan zen haren azken eleberria, Meettok argitaletxeak, Beñat Sarasolaren eskutik, euskarara ekarri zuena.

Rothen maisulanen zerrenda oso luzea da: Portnoy´s Complaint, Zuckermanen saila, The Counterlife, Sabbath’s Theater, Operation Shylock, American Pastoral, The Human Stain, The Plot Against America… 2006an, The New York Times Book Review-ko zuzendari Sam Tanenhausek gutun bat bidali zien hainbat idazle, literatur-kritikari, editoreri eta literaturaren munduko ekintzaileri, eta gauza bat eskatu zien: azken hogeita bost urtetako estatubatuar nobelarik onena izendatzeko. 22 liburu izan ziren aipatuak. Eta 22 horien artean Philip Rothen sei eleberri zeuden.

Bere ibilbidean zehar, Roth idazle transgresorea izan da, bad-boy moduko bat, ahoan bilorik izan ez duena, satirikoa, lotsagabea, gordina, sexuala eta judutar amorratua (fededuna izan ez arren). Idazle paregabea. 90. hamarkadaren amaieran, Harold Bloom kritikari ezagunak esan zuen Rothen sormen-isuria Shakespearenaren parean zegoela ia. “DeLillo, Pynchon eta Cormac McCarthy daude, baina diseinu erabatekoari, asmamenari eta originaltasunari dagokionez, nik uste Philip dela goren mailara gehien hurbiltzen dena”.

Estatubatuar idazle batek azkenekoz Literatur Nobel saria jaso zuenetik 23 urte igaro dira. Toni Morrisonek jaso zuen, hain zuzen ere, 1993an. Geroztik, behin eta birritan eskatu izan dute Nobela Philip Rothentzat. Hautagaien zerrendan goian izaten da beti, baina susmo guztien arabera, ez dirudi sari preziatua eskuratuko duenik. Zergatik? Bere izaera transgresoreagatik? Bere gordinkeriagatik? Batek daki. Agian ez da idazle onena izango (hori eztabaidagarria da, jakina), baina bai, beharbada, azken berrogei urteotako garrantzitsuena.

Jordi Fiblas @ Irakurgunea

Philip Roth

May / 2016

Herioren iheslariak gara

Autor: Liburu dantza

“Nitaz idaztea zutaz idaztea da” zihoen azken posteko amaierak. Anjel Lertxundik “zu”taz idatzi du ahots ezberdinak baliatuz: idazlea, emaztea, gizakia. Baina nor da liburuari izenburua ematen dion “zu” hori? Min-bizia duten emakume guztiak, gaitzaren aurpegiak. Indibidualizatzea saihestu du Lertxundik, irakurleak ez dezan pertsona jakin batengana jo. Zu oinazeari buruzko gogoeta bat da, bizipen baten kronika, aitortza bat, sufritzen ari den aldameneko horrengana heltzen saiatzeko modu bat. Bihotzarekin idatzitako liburu bat da. Liburu ezberdin bat. Beharbada, hori da Lertxundiren ezaugarri literario nabarmenena, ez da liburu bakarreko idazlea, eta bere ibilbidean gai, erregistro eta unibertso literario ugari sortzeko gai izan da. Hamaseigarrenean aidanezetik edo Tobacco daysetik Kapitain Frakasara, Otto Pettetik Zorion perfektuara, Ihes beteatik Zura, eta abar.

Zentzu horretan, orain arte aitortza pertsonal gutxi egindakoa zen Lertxundi. Beharbada Eskarmentuaren paperak saiakeran jo zuen bide horretatik, baina hango hausnarketak teorikoagoak ziren, eta Zurenak, berriz, pertsonalagoak, haragizkoagoak. Liburuko pasarte batean aitortzen duen bezala, “Bizitza batek ez du bere benetako neurria erakusten talka egin arte nahigabearekin”.

Liburua idatzi bitartean gauza bitxi bat gertatu zitzaion. Normalean, musikaren laguntzarekin idazten du Lertxundik, batez ere tonu edo trenpu egokia bilatzeko. Mozart gehiago atsegin duen arren, Bach nabarmendu zuen, beharbada hura baita bizitzaren misteriora gehien hurbiltzen den konpositorea. Zun, ordea, apenas erabili duen musikarik.

Lertxundik azaldu zuen hasieran liburua “ni”tik idatzia zegoela. Klasizismoan bekatu handitzat hartzen zen “ni”tik idaztea, baina erromantizismoak aldarrikatu zuen hain zuzen ere “ni”aren indarra. Protagorasek aspaldi esan zuen: gizakia da gauza guztien neurria. Gabriel Arestik “Munduaren neurria” poeman antzeko zerbait adierazi zuen: “Nire buruaz mintzatzen naiz, naizelako/munduaren neurria”. Hala ere, Lertxundiri literarioki astuna egin zitzaion “ni”tik bakarrik idatzitako hasierako zirriborro hura, eta “ni” horrekiko distantzia bilatzeko, beste ahots batzuk sartu zituen nobelan. Horren harira, armairutik atera ote den, galdetu zion umoretsu Goizalde Landabaso idazle eta kazetariak, Lertxundiren solaskide jardun zuenak. Anduk onartu zuen beldur eszeniko antzeko bat izan zuela liburuarekin hasieran, lotsa moduko bat. Aurki aterako da liburuaren gaztelerazko bertsioa, Gerardo Markuletaren itzulpenarekin. Itzulpen horren aurrean lasai agertu zen idazlea, “etxeko” elementua, elementu intimoa difuminatuta agertuko delako eta harrera literarioa izango delako.

Lertxundik irakurleek bidalitako oharrak gordetzeko ohitura du. Bitxiki, Zuri buruz jasotako oharrak, orain arte idatzitako beste liburu guztiengatik jasotakoak baino gehiago izan dira. Beharbada, gaiarengatik, beste irakurle mota bat hurbildu zaiolako. Azken batean, min-bizia presente dago gure bizitzan, eta gehienok bizi izan dugu kasuren bat gertutik.

“Bizitza osoa geneukan aurrean. Orain ez, izatez, lehen ere ez. Baina ez genuen horretaz pentsatzen”, dio liburuko pasarte batean. Zer egin muturreko egoeratan? Jainkoarengana hurbildu? Andurentzat jainkoa eta deabrua kontzeptu beraren aurkia eta ifrentzua dira. Liburua oinazeari buruzko hausnarketa bat da, baina humanismoaren barruan kokatua. Hitz gakoa duintasuna da, duintasunez jokatzea zer gerta ere. “Duintasuna galtzeari diot beldurra”.

Bide batez, medikuntzaren deshumanizazioa salatu zuen idazleak. Lehentasuna sistema da, ez pertsonak. Deigarria egiten zaio pertsonak artatzeaz ez dela ezer ikasten medikuntza fakultatean, ezta medikuntzaren historia bera ere. Lanbidea teknifikatu egin da, eta sarritan ahaztu egiten da pertsonekin ari garela, ez gaixotasunekin. Deshumanizazioa ez da soilik medikuntzaren alorrean ematen den zerbait, gizartean orokorrean gertatzen ari den zerbait ere bada.

Lertxundik eta Landabasok solasaldi bizia eta sakona eskaini ziguten, eta hainbat gai jorratu zituzten: literaturaren salbazioa, poesia eta itzulpengintza, Hanekeren Amour filma, gizon-emakumeen arteko rol aldaketa, Thomas Mannen Mendi magikoa, Camusen Izurritea, itzulpengintza… Hain zuzen ere, Lertxundik aitortu zuen damu zela lehenago itzuli ez izanaz, beste idazle bat hobeto ezagutzeko aukera izateaz gain, oztopo literarioak gainditzen ikasteko ariketa ezin hobea baita. Are gehiago, idazle gazteei horixe aholkatuko lieke: itzultzea.

Hitzak ez baitira nekatzen. Oraindik ez, ez Lertxundirenak. Ez gureak, ez munduarenak. Benetako plazera izan zen hura entzutea. Lezio bat literaturaz eta bizitzaz.

Anjel Lertxundi @ Alderdi Eder

May / 2016

Bizitzaren fikzioa, fikzioaren bizitza

Autor: Liburu dantza

Ostiralean Alaine Agirre idazlea eta pertsona ezagutzeko aukera izan genuen Koldo Mitxelena Kulturunean. Saioa ilunpean hasi zen, X hil da liburuaren errezitaldi dramatizatu batekin, Saioa Royoren ahotik entzun genuena. Ondoren, argiak piztu ziren, eta Jasone Osoro eta Alaine Agirre hizketan jardun ziren bai liburuaz bai idazle ofizioaz. Agirre beltzez jantzita zihoan, lutoz, X hil delako. Osoro, berriz, zuriz zihoan. Ez zuen ematen bien artean ia 19 urteko diferentzia dagoenik. Gaztearen heldutasunak eta helduaren gaztetasunak adin tartea lausotzen zuen.

Bermeon jaiotako idazleak hasieratik onartu zuen txikitan oso neskato formala izan zela, eta, orain, lotsagabe izateko gogoa duela, bere bidea egitekoa. Horregatik baztertu zituen etiketak eta euskal literaturari edo belaunaldiei buruzko hitz potoloak. Azken aldian autofikzioa ezbaian jartzen duten ahotsak entzun direla azaldu zuen Osorok. “Badira benetako literatura denik ere zalantzan jartzen dutenak”. Agirrek garbi esan zuen bost axola zaiola zer esaten duten. “Testuari bizia eman guran idazten dut, barrukoa ulertzeko, adierazteko eta ateratzeko”.

Osorok Rhodesi buruz galdetu zion, gaztelerazko adarrean Zilarrezko Euskadi saria jaso duen idazleari buruz. Agirrek adierazi zuen Instrumental liburua irakurtzen ari dela, baina ez duela bukatu nahi. Azken orriak altxor bat bezala gordetzen dituela, fetixista dela kontu horiekin. Are gehiago, Agirrek aitortu zuen gutun bat eman ziola Rhodesi, liburua irakurtzean zer sentitu zuen esaten zuena.

Brahmsen txelorako sonataren doinu malenkoniatsuak eten zuen solasaldia. Agirreren doinu kutunetako bat. Musikarekin idazten duela esan zuen, musikaz inguratuta bizi dela. Idazketa prozesua nekez irudika dezakeela musikarik gabe. Zeharkako txirula jotzen duela ere azaldu zuen. Pixkana pixkana, nerbioak askatzen joan zen Agirre, eta bere bizitza pertsonalari buruzko datu eta bitxikeriak eman zituen.

Editoreak esan omen zion behin artista bat zela. “Zure bizitza fikzionatu eta fikzioa zure bizitzara eramaten duzu”. Horren adibide bat kontatu zuen. 9 urterekin, Harry Potterren liburuak irakurtzen ari zela, bera ere magoa zela uste izan zuen, eta, hortaz, luze gabe Hogwartsetik gutun bat jasoko zuela bertan ikasteko, Harry Potterrek bezala. Aitari ere esan omen zion, erosteko Londonerako hegazkin-txartelak. Baina ez zen gutun hura heldu, eta Agirrek desilusioa hartu zuen muggle bat zelako. Hau da, magiaren dohaina ez duen norbait. Eraztunen jaunako Legolas pertsonaiarekin itsuki maiteminduta egon zela ere onartu zuen.

Liburu bat behin eta berriz obsesiboki irakurtzen duen horietakoa da. Potterren bildumako liburuki guztiak bost bider irakurrita dauzka. Duela gutxi, Marguerite Durasen Maitalea irakurri zuen hiruzpalau ordutan, eta hain barruraino sartu zen liburuko gorabeheretan, ezen antsiolitiko bat hartu behar izan baitzuen barrena lasaitzeko. “Ez zait gehiegi irakurtzea komeni”, aitortu zuen umoretsu.

Ondoren, justu umoreaz hitz egin zuten Osorok eta Agirrek. Osororen ustez umore gutxiko literatura da gurea. Alainek azaldu zuen harreman paradoxikoa duela umorearekin. X hil dan, esaterako, badira jendeari grazia handia egin dioten pasarte batzuk, baina berak ez omen zituen idatzi asmo horrekin. Nahi gabe umore beltza atera zaio.

Agirrek bere burua mitomanotzat duela aitortu zuen, eta idazleak figura erraldoiak begitantzen zitzaizkiola. Berari ere kosta egin zaio idazlea dela onartzea. Idazle izatearen alde ederrenetako bat idazleak ezagutzea izan da, hain zuzen ere. Idazleen atzean dauden pertsonak oso normalak eta naturalak iruditu zaizkio, eta zorte handia izan dela hezur haragizko idazleak ezagutzea. “Apurtxo bat zoroak ere bagara”, onartu zuen barre artean.

Idazle izateagatik sarritan galdera potolo eta apur bat zentzugabeak erantzun behar izan dituela azaldu zuen. Osorok ere berretsi zituen Agirreren bizipenak kontu horretan. “Badirudi idazle izateagatik jakintsua zarela, edo galdera guztiei erantzun irudimentsu bat eman behar diezula”. Bermeon jaiotako idazleak ez du horrela uste, eta hainbatetan erantzuten du zerbaiti buruz ez dakiela. Naturaltasunez. Hala delako, eta ez dagoelako zertan lotsatu edo zertan posea egin. Hala ere, onartu zuen elkarrizketetan gezurrak botatzea gustatzen zaiola. Fikzioaren parte bat da hori ere. Mundua biez elikatzen baita, hezur-haragizko gauzez eta fikzioez, eta biak dira gure nortasunaren zati, biek elikatzen dute elkar. Fikzioaren korapiloak denok hartzen gaitu bere baitan. Eta nitaz idaztea zutaz idaztea da.

Suscripción