“Estereotipoen aurka egitea da nire asmoa”
Larunbatean irakurleek Muskerraren bidea ezagutzeko aukera izan zuten, eta Bernardo Atxaga bera izan zuten bidelagun. Atxagarekin hizketan jardun dugu proiektuaz eta literaturaz.
Aritz Gorrotxategi: Irakurleek Muskerraren bidea zure gidaritzapean ezagutzeko aukera izango dute. Nola sortu zen ekimena? Zure kontua izan zen ala udalaren edo beste norbaiten proposamena?
Bernardo Atxaga: Herriarekin lotutako hainbat proiektu izan ditut, horien artean Ipupomamua izenekoa. Ateratzear zegoela, zapuztu zen proiektua eta zapuztu nintzen ni. Hainbat egilerekin hitz egin nuen proiektua gauzatzeko, eta ez zen nolanahiko proiektua, berezia zen. Baina zapuztu zen, administrazioaren kontuak zirela eta. Hala ere, nik uste beti egon dela Asteasuko Udalaren aldetik eta baita nire aldetik ere zerbait egiteko gogoa. Hizketaldi bat izan genuen orain bospasei urte, baina hura ere ahaztuta geratu zen. Udalak proiektuaz hitz egin zidan berriro, eta nik ideia hura nireganatu eta zehaztu egin nuen, marrazki eta guzti. 2016ko Hiriburutza dela eta, Xabi Payarengana jo nuen proiektuarekin, hura gauzatzeko diru eske, eta hari eta 2016ko egitasmoari esker aurrera atera zen.
AG: Jada izan ditu hainbat bisitari, ezta?
BA: Orain gutxi lagun amerikano batzuk izan dira. 13an, Literaktumeko parte hartzaileak datoz. 28an, berriz, Stanford unibertsitateko ikasleak…
AG: Proiektu hau, behintzat, gauzatu da…
BA: Nire bizitzan ez dakit zenbat proiektu izango nituen buruan, eta asko ez dira aurrera atera. Beste mundu batean bizi banintz bezalakoa izan da. Eta oraingo honetan atera egin da. Niretzat poz handia da zerbait gauzatu dela ikustea.
AG: Obabakoaken Axular izan zuen gidari hango osaba indianoak. Dante eta Virgilioren aurrekaria ere hor dago. Orain, zuk egingo duzu lan hori larunbateko bisitariekin…
BA: Edozein bidetan dago unibertsoaren zirkulu bat, mandala esaten zaien sinbolo horien antzeko bat. Bide horretan doan edozeinek unibertso bat topatuko dut. Demagun botaniko bat doala gidari. Bide inguruan dauden belarrei eta horien gorabeherei buruz hasiko balitz hizketan, loreei buruz eta abar… Hori ere unibertso bat da, eta haren gai guztiak ibilbidean daude. Baina, era berean, paradoxaz, unibertsoa bezain zabala izan daitekeen mundu horrek estereotipoaren itxitura edukitzen du normalean bere barruan. Ez naiz ohiko estereotipo klasistez bakarrik ari —nekazariak, animaliak, kultura gabekoak…—, baita Euskal Herriko ideologien, bertan sortutakoen begirada urritzaile eta estereotipatuaz ere. Hortaz, horkoa naizenez gero eta inguru hori ondo ezagutzen dudanez gero, nire asmoa da estereotipo horren aurka egitea, nahiz eta harrigarria den zenbaterainoko indarra duen. Gero badira bertakoan estereotipoa baizik ikusten ez dutenak. Esaterako, lehengoan batek esaten zidan pilotak bazuela bere koska, baina harrijasotzaileak eta horiek bakarrik indar kontua zirela. Eta nik esan nion: hori da esatea boxeoa dela bi pertsona joka.
AG: Eta zu errebelatu egiten zara horren aurrean…
BA: Bai, eta, gainera, jendea harrituta utziko dut. Liburuan esaten ez ditudan gauza batzuk esango ditut larunbateko ibilaldian. Ez kontu horiek isiltzea erabaki dudalako, gauza batzuk idazteko eta besteak esateko direlako baizik. Jendeak buruan dituen estereotipoak apurtzera noa. Aldi berean, lortuko banu gaiari unibertsaltasun bat ematea. Adibidez, esaten duzu “ehiztaria”, eta ehiztaria da, nik zer dakit, Bulanoko Joxe. Bai, baina hasten zara atzeraka, eta hariak, gutxienez, Greziako mitologiaraino garamatza. Hor mugitu nahi dut nik, sistole eta diastole horretan.
AG: Zure literaturaren atzean hori dago. Obabakoaken atzean landa mundutik unibertsaltasunerako jauzia dago, eta jauzi hori egitea posible dela frogatzea.
BA: Nire asmoa, baita ideologikoa ere, hori izan zen. Camilo Lizardi erretorearen ipuinean basurde zuri bat agertzen da…
AG: Beti pentsatu izan dut Ulisesi txikitan erasotzen dion basurdearekin lotura duela. Eraso horren ondorioz orbain bat geratzen zaio, eta Troiatik Ithakara itzultzen denean, mozorrotuta, etxezainak orbain horri esker ezagutzen du.
BA: Bai, eta hor oso lotura polita sortzen da mitologia klasikoarekin, eta batzuetan konturatu gabe gertatzen da. Liburu klasiko bat irakurtzen hasten zara, eta bat-batean, hara, “hemen dago eta!”.
AG: Basurdea zuria denez, jende askok Moby Dickekin ere lotzen du…
BA: Nik mundu klasikoa nuen gogoan, baina hainbat lotura egin daitezke. Ulisesen historiarena Marko Polorekin ere betetzen da. Ematen du gure kulturan, eta nik gero eta gehiago sinisten dut horretan, kaosari forma emateko badaudela errepikatzen diren egitura batzuk. Eta, esaterako, mozorrotuta agertzen den irudiarena asko errepikatzen da, baita inauterietan ere.
AG: Bitxia da, izan ere, joan-etorriko tradizio bat da. Mundu klasikotik Mila gau eta bat gehiagoren mundura igaro zen, eta handik berriro itzuli zen gurera Boccaccioren Dekameroiarekin edo Cervantesen Kixotearekin.
BA: Hor badago batasun bat, ilargiaren ibileraren moduko bat. Greziatik Bizantziora joan zen, gero Andaluziara… Aristotelismoa ere hor dago.
AG: Averroesek eta Avizenak hortik edan zuten…
BA: Bai, eta bidaia ez da izan Greziatik Italiara eta gero Europara, baizik eta Konstantinoplara, Egiptora, eta Al-Andalusera. Niretzat zoragarria da gertaeretan forma edo aritmetika bat topatzea, behin eta berriz errepikatzen diren arketipoak. Erreten batzuk eginda baleude bezalakoa da, eta horietatik kultura bakoitza berritu egiten da.
AG: Liburua eta liburu-dendak izan dira aurtengo Literaktumeko hizpide nagusienetako bat. Gaur egun hainbat jaialdi edo ekitaldi egiten dira liburuarekin lotuta, eta, zenbaitetan, badirudi ikuskizunak gaina hartzen diola liburuari. Ez ote dago liburua bera bigarren mailan geratzeko arriskua?
BA: Hara, ni zuzeneko emanaldietara joaten hasi nintzenean, hasieran iruditu zitzaidan hori urrezko arrautza zela, eta pentsatu nuen; hau da soluzioa. Gero, apurka konturatu naiz jendaurrean ibiltze horrek premia batzuk dauzkala, eta estradu batera igotzen bazara antzerkiaren munduan zaudela. Horrek beste zerbait bihurtzen du komunikazioa, ez da erabat literarioa. Hori oso garbi ikusi nuen Alemaniako poesia emanaldi batera joan nintzenean. Leku askotako jendea zegoen, eta, bat-batean, hara non azaltzen den poeta bat bere familia osoarekin: batak soinua jotzen zuen, besteak jauziak egiten zituen, eta horrela. Punky bat ere azaldu zen, histrionismo izugarriarekin. Eta, horien ondoren, Juan Gelman poeta argentinarra azaldu zen. Eta nik pentsatu nuen: Gelman aurreko horiek baino askoz ere hobea da. Hasi zen bere argentinar kutsuko gaztelerarekin errezitatzen, leun-leun… Aurrekoak, berriz, saltoka eta makakorroka. Kontua da inor ez zela Gelmanen poemez ohartu ere egin. Orduan pentsatu nuen: hemen ere kontuz ibili behar da. Gehienetan ez gara oreka batera iristen, kable baten gainean gabiltzala ematen du, eta ez dakit horrela ezer konpontzen den. Gero eta arinkeria handiagoa ikusten dut horretan. Soluzioa gehiago dira hitzaldiak eta horrelakoak. Azkenean, deskubrituko dugu berriro Mediterraneoa, eta esango dugu irakurtzea dela etxera joatea, argia piztea eta liburuarekin bakarrik egotea. Beste guztia oso bigarren mailako kontua da. Platonek esaten zuen osasuna dela gimnasia, eta ez afeiteak.
AG: Teknologia berriek asko aldatu dute bai bizitza bai literatura ulertzeko modua. Guztiarekin, jendeak idazten segitzen du, liburuak argitaratu nahian. Zer aholku emango zenioke idazle hasi berri bati?
BA: Ideia bat eduki behar da buruan, eta oso egoskorra izan ideia horrekin. Literatura eta idazketa ahalegin etengabeko baten moduan. Eta erraza ematen du, baina egoskorrak gutxi gara.
AG: Azken aldian poesia aldarrikatzen entzun zaitut. Zer du zuretzat berezia poesiak?
BA: Kimikoki esango dizut: literatura esaten zaion soluzio horretan badago elementu bat guztia markatzen duena, eta hori poesia da. Niretzat, gaur egun, galdetuko balidate zer interesatzen zaidan gehien, erantzungo nuke: poesia esaten zaion hori. Eta poesia egon daiteke poemetan, elkarrizketetan, nobela batean edo leku askotan. Gauza bat misterioa eta bestea erlijioa, eta badakigu lotura bat egon dela historikoki bien artean, baina oso ezberdinak dira. Eta poesia ere atzean dagoen zerbait da. Irudi hori datorkit burura… Jainkoak Adan eta Eba hatsa botatzen sortu zituen, eta niretzat hats hori, hats original hori, poesia izango litzateke.
AG: Bukatzeko: zer liburu irakurri zenituen gaztetan oraindik ere lilura eragiten dizutenak?
BA: Bat zalantzarik gabekoa, hamasei urterekin irakurri nuen poema bat, hunkitu ninduena eta gaur ere hunkitzen nauena, Garai txarrak dira lirikarentzat izenburukoa, Bertolt Brechtena. Eragin handiena da nire bizitzan, eta harrigarria da nire poesiaz hitz egiten dutenean ez dutela inoiz ere aipatzen, eta ebidentea da. Poesia ez da soilik goi mailako erregistro hori, eta Brechten Poemas y canciones liburu hura niretzat erabakigarria izan zen. Beste egile bat Edward Lear da, Grimmelshausen-en Simplicissimus ere, pixka bat estrabagantea dela. Dadaismoaren estrabagantziak ere, Ouliporenak. Eta, batez ere, Lewis Carroll. Niretzat Carroll errebelazio bat izan zen. Goetheren Hautapen-ahaidetasunak ere aipatuko nuke, Lichtenberg-en aforismoak, Borges… Guretzat Borges irakasle bat izan zen, eta haren poesia izugarri gustatzen zitzaidan. Gero, agian, urrundu egin naiz haren prosatik, haren jarrera ingeniosotik. Baina eragin handia izan zuen nigan.
Bernardo Atxaga © BASSO CANNARSA
