25

Api / 2016

Danimarka eta Barataria ez daude hain urrun

Autorea:

Aurtengo Literaktumeko ekitaldia Shakespeare eta Cervantesen urteurren esanguratsuekin egokitu da, 2016 honen apirilaren 23an betetzen baita bien heriotzaren 400. urteurrena. Azken hilabeteon zenbait biografia, kontu eta bitxikeria eman dira argitara bi idazle handi horien inguruan, eta bada zerbait bereziki deigarria: biek ala biek badute kondaira ilun eta misteriotsu baten zama bizkar gainean. Hain zuzen ere, sarritan espekulatu izan da ez zela Shakespeare izan Shakespeareren lanen idazlea. Hautagai aipatuenen artean daude Francis Bacon, Isabel erregina eta Christopher Marlowe antzerkigilea. Orain urte gutxi, Roland Emmerich zinemagileak Anonymous filma eskaini zion gaiari.

XVIII. mendearen amaieran, Stratfordetik kilometro gutxitara bizi zen James Wilmot jakituna bila aritu omen zen antzerkigile eta poetaren gauzen artean, baina ez zuen ezer aipagarririk aurkitu. Mutur ezkuturen bat zegoela bururatu zitzaion, eta frakasoaren erresuminak jota, Francis Baconi egotzi zion Shakespeareren korpus-a. Ordura arte inori ez zitzaion otu ere egin Shakespeareren egiletza ezbaian jartzea. Are gehiago, Shakespeareren garaiko idazle bakar batek ere ez zuen horrelakorik salatu. Hala ere, onartu beharra dago hipotesiak bere bidea egin duela, eta, ikuspegi literario batetik begiratuta, aski emankorra eta iradokitzailea dela. Da Vinci kode berri baterako ere eman lezake. Kontua da apenas dagoela orduko agiririk, eta garai hartan oso egunkari, memoria- edo kronika-liburu gutxi idatzi zirela. Hala ere, informazio hutsuneak ez du berez esan nahi sekreturik dagoenik. Gainera, XVI. mendera arte ez zen egilearen irudia indarrean sartu antzerkiaren alorrean. Antzezlanak taulara eramaten zituen antzerki-konpainia zen antzezlanaren egilea, eta, sarritan, obra bat esku bat baino gehiagoren artean idazten zen. Lanak antzeztea zuten buruan, ez liburu formatuan argitaratzea.

Ez da hain bitxia. Garai batean artistak anonimoak izaten ziren. Ez dakigu nortzuk ziren Altamirako haitzuloetako pinturen egileak, ez eta nortzuk diseinatu zituzten piramideak ere. Iliada eta Odisea olerki epikoak Homero izeneko itsu misteriotsu bati egozten zaizkio, eta, halaber, era askotariko hipotesiak daude rapsoda haren inguruan, baita emakumea zela ere (Robert Gravesek Homeroren alaba eleberrian iradoki bezala).

Cervantesen kasuan egiletza argia eta frogatua da, baina Alcala de Henaresen jaiotako idazleak irrika bizia erakutsi zuen On Kixotearen benetako narratzailea desagerrarazteko eta fikzioa fikzioaren barruan txertatzeko. On Kixoteren istorioak baditu egiarekin nahiz gezurrarekin, ametsarekin nahiz errealitatearekin eta, nola ez, fikzioarekin eta egiarekin keinu eta koska ugari. Lehen zatiko bederatzigarren atalean Cervantesen narratzaileak aitortzen duenez, On Kixoteren istorioa Cide Hamete Benengeli izeneko historialari musulmanari zor zaio, eta haren idatzietatik hartu omen zuen berak. Nobelan ez dira falta akrobazia eta joko metaliterarioak. Batez ere, bigarren zatian, hezur haragizko pertsonaiak eta lehen zatikoak, literarioak alegia, batera bizi baitira, eta egoera bitxi horri zukua ateratzen dio Cervantesek maisuki. Batez ere, Baratariako uhartearen eszenan.

Cervantesek ez zuen bizimodu samurra izan. Bizi artean ez zuen arrakasta literarioa ezagutu, zerga-biltzaile eta soldadu jardun zuen, kartzelan egon zen, eskumikatua izan zen, Argelen bost urte eman zituen bahituta… Bost urteko egonaldi hartan behin baino gehiagotan saiatu zen ihes egiten, eta harrapatu bazuten ere, ez zuten heriotzarekin zigortu, orduan ohikoa zena. Zergatik barkatu zion bizitza Hassan Baxa agintariak? Han gertatutakoaz ez dira espekulazioak falta. Berriki, Isabel Solerrek Miguel de Cervantes: los años de Argel saiakera eman du argitara (Acantilado argitaletxea). Argeleko gatibuak sarritan agertzen dira Cervantesen lanetan, haren bizitza literarioaren zati garrantzitsu dira, osagai literario dira, bai gatibuen egoera bai bestearen kultura nahiz espazioa interpretatzeko. Garbi dago Argeleko egonaldirik gabe nekez izango zela On Kixotea den bezalakoa, den bezain urratzailea.

Badirudi Shakespearek Cervantes irakurri zuela. Antzerkigileak —John Fletcher-ekin batera— antzezlan bat eskaini omen zion On Kixotean agertzen den Cardenio pertsonaiari, On Kixotek eta Santxok Sierra Morenako basoan topatzen dutenari. Zoritxarrez, antzezlan hori galdu egin zen.

Galdu egin ez dena bi erraldoi horien lana da. Izan ere, aipatu kondairen gainetik, bizirik daude On Kixote eta Santxo, eta beste hainbeste gertatzen da Hamlet, Macbeth, Lear eta beste hamaika pertsonaiarekin. Fikzio identifikagarriak dira, gizaki identifikagarriak, eta gutaz eta gure pasioez hitz egiten digute, hunkitu egiten gaituzte, barrutik aldatzen. Klasiko horiek irakurrita zein berrirakurrita, ez gara jada lehengo berak. Klasikoak aldatu egiten dira irakurleon begietara. Isurian doaz, aldatuz. Ardoaren pareko dira, biolinen egurraren pareko. Bizirik daude, garatu egiten dira, belaunaldi bakoitzak klasiko zaharrak berrirakurri eta bere moldera bereganatzen ditu. Calvinok zioen klasiko bat agortezina dela, ez duela esan beharreko hori inoiz agortzen. Klasikoek ez digute haietaz bakarrik hitz egiten, gutaz ere hitz egiten digute, munduarekin dugun harremanaz. Zenbaitek dio klasikoak modaz pasata daudela. Hori iriztea ez ote da zeharka aitortzea geu garela agortuta gaudenak? Ariketa osasuntsua da klasikoekin aurrez aurre jartzea, ez bakarrik lehengo mundua zertan zen jakiteko, gurea —haren argitan—zertan den eta norantz doan antz emateko baizik. Ispiluak dira klasikoak, giza-hariak, eta Shakespearek eta Cervantesek argi egiten jarraitzen dute oraindik.

KIXOTE

Kixote (egilea: Mattin)

SHAKESPEARE

Shakespeare (egilea: Mattin)

12

Api / 2016

Zaurien mina askatzen duen literatura

Autorea:

Azken urteotan fenomeno deigarri bat eman da gure literaturan. Letren plazara azaldu diren idazle gazteen artean ia guztiak emakumezkoak dira: Danele Sarriugarte, Alaine Agirre, Goiatz Labandibar, Bea Salaberri, Itxaso Araque, Iratxe Esnaola, Itxaso Martin, Katixa Dolhare-Zaldunbide, Samara Velte… Apenas dagoen gizonezkorik idazle gazteen artean. Gogoan dut orain hamalau bat urte, idazle berrien inguruko saio batean nengoela, datuak ateratzen jarrita, estatistikak zihoen gizonezko idazle gehiago geundela emakumezkoak baino. Zergatik ez daude idazle emakumezko gehiago?, galdetu zuen entzuleen artean zegoen norbaitek. Galdera hartatik hamabost urte baino ez dira igaro, eta gaur egun, alderantzizko zentzuan egin liteke: zergatik dago idazle gizonezko gutxiago? Emakumearen presentzia asko ugaldu da literaturan, ez bakarrik idazle gisa, baita irakurle gisa ere. Orokorrean, emakumeek gizonezkoek baino askoz gehiago parte hartzen dute literaturarekin zerikusia duten ekitaldietan. Bistan da belaunalditik belaunaldira emakume idazleen kopuruak gora egin duela. Bizenta Mogelen lehen lanetatik hona —zeinari Yolanda Arrietak Argiaren alaba eleberria eskaini baitzion orain gutxi— bide luzea egin dute idazle emakumeek, tabuak hautsiz, ahots eta sentsibilitate berriak azaleratuz, normaltasunera bidean. Oraindik zer hobetu badugun arren, zorionez, ez gaude George Sand edo George Ellioten garaian, non emakumeek, onartuak izateko, gizonen izengoitiekin sinatu behar izaten baitzituzten bere lanak.

Egin kontu, zenbat idazle emakumezko zeuden Arantxa Urretabizkaiaren belaunaldian edo Ana Urkizak apailatu zuen Zortzi idazle, zortzi unibertso elkarrizketa liburuko idazleenean… Soziologiak erakusten du lehen baino emakume idazle gehiago dagoela orain, emakume irakurle gehiago dagoen bezala. Literatur lehiaketetan ere, emakumeak izaten dira sarritan sariak eskuratzen dituztenak.

Nolanahi ere, orain bizpahiru urte, emakumezko idazle beterano batekin hizketan ari nintzela, ohar interesgarri bat egin zidan kontu horren inguruan. “Emakumearen presentziak gora egin du nabarmen literaturan, baina literaturak berak apenas duen eraginik gizartean. Gizonezkoak teknologia berrietara pasa dira. Hor dago boterea orain, hor dago etorkizuna”. Ironia tanta batez esan zidan, mingostasun puntu batez ere. Ez zuen arrazoirik falta.

Baina soziologia kontuak utzita, natorren idazle berri batez hitz egitera. Euskarazko adarrean Zilarrezko Euskadi saria irabazi duen idazlea, Alaine Agirre bermeotarra, arestian aipatu belaunaldi berri horretako kidea da, kide gazteena beharbada. 2014an Odol mamituak eleberria eman zuen argitara. Joan den urtean, berriz, X hil da. Lehen nobelak eromena zuen hizpide. X hil dan, berriz, maitasuna da ardatz nagusia, baina badu eldarnio baten kontakizunetik asko. Maite duzun edo maite zaituen norbaiten heriotzaren inguruko bariazio eta obsesioek osatzen dute liburua, bakarrizketa bidez jasoak. Gaia lazgarria eta deserosoa egin daiteke hasieran, baina, pixkana, irakurlea neska protagonistaren diskurtsoaren konplize bihurtzen joango da. Era berean, hausnarketarako ateak irekitzen ditu Agirrek: nola egin aurre heriotzari, gure beldur eta mamuei; maitasunaren izaera hilkorra; zertan datza idazlearen ofizioa, autofikzioaren gorabeherak… “Idaztea ez da ordenagailuan teklak sakatzea bakarrik. Bizitzea ere bada”, esana du Agirrek. Hark aitortua da estu eta larri aritu zela liburua idazten, baita saminez ere, baina samin hura, aldi berean, plazerez ere betea zegoela. “Idazteak berak dakarren plazera ezin da beste ezerekin konparatu. Askotan erkatu izan ditut sexua eta idaztea bera: egonezinez betetzen zara batzuetan klimaxera iritsi orduko, baina, behin heltzen zarela, dena da eztanda, dena da barruko minaren eskapea, dena da ia existitzen ez den momentu bat, birikak eta bihotza gelditzen diren unea. Ezin da deskribatu (edo nik ezin dut, behintzat), baina hori da idaztean sentitzen dudana”. Agirrek Marguerite Duras eta Annie Ernaux aipatzen ditu inspirazio iturri nagusitzat.

Bizitzak eragindako zauriei buruz idazten du bermeotarrak. Horretaz idatzi du gaztelerazko adarrean Zilarrezko Euskadi saria jaso duen Rhodes britainiarrak ere. Aristotelesek bere Poetikan “katarsi” hitza aipatu zuen purifikazio emozionalaren giltzarri gisa. Tragedia klasikoan ikuslea traman nahas zitekeen, bai eta istorio baten pasioak pertsonaiekin batera gertutik ezagutu ere, baina ez zituen pasio horien benetako ondorioak nozitzen. Antzezlana ikusi ondotik, ikuslea gai zen bere burua hobeto ulertzeko, bestearen lekuan jartzeko. Agirre eta Rhodes beren zauriez mintzo zaizkigu, baina gureak ere izan daitezke zauriak. “Nitaz idaztea zutaz idazteko modua da”, dio X hil dako esaldi batek. Horretan ari da Alaine Agirre, eta jarrai dezala.

Elkar argitaletxea

Elkar argitaletxea

12

Api / 2016

The instrumental: izugarrikeria baten lekukotza gordina

Autorea:

The instrumental ez ohiko liburua da. Txikitan bortxatua izan den mutiko baten autobiografia gordin eta esplizitua da, baina askoz gehiago ere. Hain zuzen ere, duela gutxi pelikula onenaren saria jaso zuen Spotlight filmak —aldeak alde— arazo honen zenbait ertz ukitu zituen, zorroztasunez ukitu ere. Txikitan bortxatua izatearen izu-ikarari, gertaeraren inguruan metatzen den isiltasun pisua gehitzen baitzaio.

James Rhodes 1975ean jaio zen, eta bost urte zituela, bere boxeoko irakasleak bortxatu egin zuen. Lau urtez jasan zituen bortxaketak. Bere burua zauritzen saiatu zen behin baino gehiagotan, bai eta bere buruaz beste egiten ere. Zenbait ospitale psikiatriko ezagutu zituen, bai eta drogen mende erori ere. Azkenean, musikan aurkitu zuen min latz hartan argi egiteko bidea, eta piano-jotzaile aparta bihurtu zen. Diotenez, iraultza ekarri du musika klasikora, baina haren itxurari erreparatuta, nekez igarriko litzaioke musika klasikoko piano-jotzailea denik. Izan ere, pop izar baten antza handiagoa du. Betaurreko itzelak daramatza; ile luzea; trajea jantzita ez eta bakeroetan jotzen du pianoa; zirilikoz idatzitako zenbait tatuaje dauzka; iPad batetik irakurtzen ditu partiturak eta publikoari hitz egiten dio kontzertuetan. Hori gutxi balitz, lagun ospetsuak dauzka, Stephen Fry, Tom Stoppard edota Benedict Cumberbatch. Bai, Sherlock telesailean ikertzaile ezagunaren rola jokatzen duena.

Adiskide horiek babes handia eman diote. “Inoiz ezingo diet behar adina eskertu nigatik egin dutena. Baina askok nire trauma bera igaro dute, eta inork ez die jaramonik egiten. Ez dute nik izan dudan pribilegio ia gaitzesgarria, eta horrek goibel jartzen nau”. Trauma horiez hitz egitea garrantzitsua da Rhodesentzat. “Iraganean isiltzeko esan badizute ere, beti egongo da entzun nahi zaituen norbait”. Dostoievskik Lurpeko oroitzapenak eleberrian idatzi zuen gogoz behartsu direnak ere azkartu egiten direla min handi baten ostean. Rhodesen esanetan, asko dira izugarrikeriak bizi dituzten pertsonak. Horietako askok gainditu egiten dituzte, eta duintasunez bizitzea lortzen dute. “Sormena ez da minari esker heltzen, minaz kontra baizik”.

Rhodesen iritziz, musikak gizakiak sendatzeko ahalmen handiak ditu, eta deabruak usatzeko modu paregabea da. Horren inguruko telesail ugaritan parte hartu izan du, musika klasikoa eta pop musika uztartu ditu, eta Warner diskoetxe ezagunarekin sei disko grabatzeko kontratua sinatu du duela gutxi. Rachmaninoven tatuaje bat darama besapean. Bitxiki, duela hogei urte Geoffrey Rush aktorea ezagun egin zen Shine pelikulan, non David Helfgott piano-jotzailearen larruan sartzen baitzen. Helfgott haur mirari bat zen, eta txiki-txikiotatik nabarmendu zen pianoa jotzen. Aitak estu hartu zuen, hain estu eta zorrotz, ezen azkenean nerbio-krisi izugarriak izan eta burua galdu baitzuen. Hain zuzen ere, Helfgott Rachmaninoven pianorako hirugarren kontzertua jotzen ari zen lehiaketa batean kolapso egoeran jauzi baino lehen. Rhodes, ordea, ez zen piano batengana hurbildu hamazortzi urteak bete arte. Hamazortzi eta hogeita zortzi urteen bitartean, negozio-gizon aritu zen Londonen. Denbora epe horretan, pianoa bere kabuz jotzen ikasi zuen. Halako batean, musikarien agente bihurtzea erabaki zuen, eta, hala, agenterik ospetsuenari, Franco Panozzori, bisita egin zion Veronan. Panozzok Chopin jotzeko eskatu zion. Esan eta egin. Bikain egin ere. Une hartan erabaki zuen Rhodesek kontzertista handi bihur zitekeela.

Gehiegikeria hitza eufemismotzat dauka Rhodesek. “Gehiegikeria da polizia bat antzarak ferratzera bidaltzen duzunean. Baina berrogei urteko heldu batek bortxatu eta bere jostailua bihurtzen zaituenean, hori zehazteko zuzenagoa da bortxatu hitza erabiltzea”.

Piano-jotzaile gisa ezaguna izan arren, Rhodesek bere autobiografia argitaratzea erabaki zuen. Ez zen zeregin erraza izan. Haren emazte ohia liburuaren argitalpena debekatzen saiatu zen. “Liburua toxikoa zela zioten”, zioen Rhodesek, “eta errudun sentitzen nintzen, zerbait gaizki egin banu bezala”. Bortxatua izatearen laidoa gutxi ez eta epaile talde batek gertatutakoa azaltzea debeka ziezaiokeela ikustea kolpe gogorra izan zen piano-jolearentzat. “Liburu bat debekatzea baino gehiago zen. Gizaki bati bere iragana gainditzen laguntzea eragoztea zen”. Azkenik, kasua Auzitegi Gorenera heldu zen. Epaile Nagusi den Lord Toulsonen ustez, “Rhodenek sufritu duena sufritu eta gero, bere sufrimenduaren ondorioen aurka hain gogor borrokatu eta gero, eskubidea du munduari horren berri emateko. Horregatik baimentzen dugu liburu honen argitalpena”.

Liburuaren izenburu osoa honako hau da: Instrumental: A Memoir of Madness, Medication and Music. Gazteleraz, Blackiebooks argitaletxeak eman du argitara Instrumental izenburuarekin, eta aurtengo Zilarrezko Euskadi saria eskuratu du gaztelerazko adarrean. Denbora gutxian fenomeno bat bihurtu da.

Liburu gogorra, inondik ere, hezur-muinetaraino sartzen den horietakoa. Truman Capoteren Odol hotzean eleberriaren kastakoa.

Esan gabe geratzen dena ez da desagertzen.

Blackie Book edition

Blackie Book edition

11

Api / 2016

Literaktum Kaiera: Egile Kronika

Autorea:

Iaz abiatu genuen Literaktum Kaiera blog-a. Bertan, idazle gonbidatu batek jaialdiaren kronika jasotzen du: gonbidatu eta jarduera ezberdinen berri bere ikuspegi pertsonaletik, literaturaren inguruko gogoetak baztertu gabe. Jaialdiaren leiho eta oihartzun literarioa izan nahi du Kaierak.

Aurten Aritz Gorrotxategi (Donostia, 1975) da lerro hauen arduraduna.

Zuzenbidean lizentziatua, Aritz Gorrotxategi gidoigile (Goenkale, Balbemendi…), zutabegile (Irutxulo, Gaztetxulo, Egunkaria, Berria, El Diario Vasco, El Correoko Territorios gehigarria, Piedra del molino aldizkaria…) irakasle (EHUko Zuzenbide fakultatean, EHUko Esperientzia Geletan…) eta itzultzaile (Eleria, Limes…) jardun du.

Hainbat literatur tailer eta eskola eman izan ditu.

Durangon eta Donostian 2008az geroztik ospatzen diren Pentsamendua eta poesia jardunaldien antolatzailea da.

Irun Saria, Koldo Mitxelena beka edota Espainiako Kritikaren Saria euskarazko poesia alorrean jaso ditu, besteren artean.

Hona hemen bere bibliografia hautatua:

Narrazioak

  • Egurra Pinotxori (2002, Alberdania)

Nobela

  • Kafkaren labankada (2001, Kutxa)
  • Galtzontziloak autobusean zintzilik (2002, Erein)
  • Kearen truke (2005, Alberdania)
  • Axola ez duenean (2009, Alberdania)
  • Koldar hutsa zara (2015, Erein)

Poesia

  • Taxi bat Hamletentzat (2002, Hiria)
  • Zaldi hustuak (2007, Erein)
  • Hariaz beste (2011, Erein)

Foto/Argazkia: Juan Carlos Ruiz [Argazki Press]

Argazkia: Juan Carlos Ruiz [Argazki Press]

Literaktum 2016